Heeft opvoeden wel zin?

Je kinderen zien opgroeien is een fantastische belevenis. Van het eerste stapje tot de eerste rekensom, van papa zeggen tot zwemdiploma C. Je investeert tijd, aandacht en geld en als beloning mag je vanaf de eerste rij toeschouwen hoe een mens zich ontwikkelt. Fascinerend, maar heeft het ook zin? Menig spreekwoord suggereert van wel. Appels vallen niet ver van de boom en aartjes lijken op vaartjes. Is dat écht zo?

Gooise R
Een tijdje terug fietst ik met mijn nu 6-jarige dochter Rosa naar school. Ze vertelde dat ze een nieuw vriendje had gemaakt: ‘Segûh.’
‘Hoe heet ie?’ vroeg ik. ‘Seger?’
‘Nee, Segûh!’ klonk het met een onvervalst Gooise r. Die uitspraak had ze niet van mij, en ook niet van mijn Brabantse vriendin. Nee, dat accent had ze opgepikt van de omgeving waar ze de meeste tijd in doorbrengt: haar vrienden en vriendinnen.

Het misverstand opvoeding
Volgens de Amerikaanse ontwikkelingspsychologe Judith Harris is deze ‘peer group’ de belangrijkste opvoeder. Zij stelt dat ouders hun invloed schromelijk overschatten. Helpen met huiswerk, kusjes op een zere plek, verhalen vertellen voor het slapen gaan, reinheid, regelmaat en rust bijbrengen – vergeet het! Houd er maar mee op! Het netto resulaat van al je opvoedkundige inspanningen is nul komma niks. Een brave huisvader die zijn kinderen tot aan hun volwassenheid met raad en daad begeleid heeft net zoveel invloed als een zaaddonor: verder dan genetische invloed gaat je rol niet. Harris lanceerde deze controversiële opvatting in 1995 met een publicatie (pdf) in het Amerikaanse tijdschrift Psychological Review. Drie jaar later volgde het boek The nurture assumption, in het Nederlands vertaald als Het misverstand opvoeding.

Balletles
Harris zag het misverstand ontstaan bij haar eigen kinderen, haar eigen dochter Nomi en Elaine, die werd geadopteerd toen ze twee maanden oud was. De meiden groeiden op in New Jersey, in een colonial-style huis gevuld met boeken, tijdschrift en klassieke muziek. Ze gingen op balletles en vierden verjaardagsfeestjes met home-made cake. Nomi groeide op tot een gehoorzame tiener ‘die niets deed wat wij niet wilden’ terwijl Elaine tegen haar ouders in verzet kwam. Nomi werd een modelstudent, Elaine een drop-out. Het verschil zette Harris aan het denken. Hoe was het mogelijk dat dezelfde opvoeding een totaal verschillend resultaat opleverde? En ze werd kwaad, op al die wetenschappers en pedagogen die in hun boeken beweren dat ouders een vormende invloeden uitoefenen op hun kinderen. De psychologe ontdekte dat het bewijs voor de ‘cruciale’ rol van de ouders flinterdun was.

Genetische achtergrond
Dat leden uit één gezin zich, ondanks dezelfde genetische achtergrond en dezelfde opvoeding, tot heel verschillende persoonlijkheden kunnen ontwikkelen, was een bekend feit. De algemeen geaccepteerde verklaring voor deze verschillen luidde dat de invloed die ouders op hun kind uitoefenen van kind tot kind anders uitpakt – dát opvoeding een grote bijdrage levert aan de persoonlijkheidsvorming werd niet betwist. ‘Maar, als je erkent dat kinderen zich op allerlei manieren kunnen ontwikkelen, in de richting die hun ouders voor hen uitstippelen of in tegenovergestelde richting, dan zeg je in feite dat ouders geen voorspelbaar effect hebben op hun kinderen,’ stelt Harris. Ze worstelde zich jarenlang door een berg onderzoek heen en schoof deze gangbare verklaring van tafel. Neem tweelingen. ‘Eeneiige tweelingen die in hetzelfde huis zijn opgegroeid lijken niet meer op elkaar dan eeneiige tweelingen die vanaf hun prille jeugd van elkaar zijn gescheiden en in andere huizen opgroeiden,’ stelt Harris. ‘Opgevoed worden door dezelfde ouders draagt er kennelijk niet aan bij dat tweelingen méér op elkaar gaan lijken.

Broers en zussen
Hetzelfde geldt voor broers en zussen. De overeenkomsten tussen hen kunnen geheel worden verklaard door de genetische component.’ Harris ontwikkelde een nieuwe hypothese: ouders hebben geen wezenlijke invloed, de verschillen in persoonlijkheid ontstaan door groepssocialistatie. ‘Mensen zijn primaten en primaten leven in groepen. Evolutionair gezien zitten kinderen niet zo in elkaar dat ze hun ouders proberen te imiteren, in plaats daarvan kijken ze naar de leden van de groep waar ze zich in bevinden. Ze willen geaccepteerd worden door de andere kinderen om hen heen. De wereld die kinderen delen met hun ‘peers’ bepaalt het soort mensen dat ze als volwassenen zullen zijn. Ouders kunnen dit proces nauwelijks beïnvloeden.’ In haar vorig jaar verschenen boek, No Two Alike: Human Nature and Human Individuality, werkt Harris haar gedachten verder uit. Haar theorie wordt geprezen als ‘solide wetenschap’ en een ‘gewenste correctie op het geloof dat ervaringen tussen kind en ouder een levenslang effect hebben’. Tegelijkertijd raken criciti in ademnood als ze met Harris de vloeg aanvegen: ‘Stel je eens voor wat er gebeurt als ouders deze onzin geloven! Ze hoeven geen aandacht meer te besteden aan hun kinderen, ze krijgen zelfs een vrijbrief om hun kinderen te mishandelen, het maakt allemaal toch niets uit!’ Hoe het ook zij: de grootste verdienste van Harris is dat ze ouders nadrukkelijk wijst op de impact die de sociale omgeving op hun kind uitoefent. De wijk, de school, de club – díe keuzes – waar je wel invloed op hebt – zijn wellicht doorslaggevend. Kortom, wordt het de school van Segûh of de school van Mo?

Deze column verscheen eerder in het tijdschriftBest Life.