Door het IJzeren Gordijn naar Berlijn

Wat voor veel kinderen niet meer dan een vreemd feitje uit de geschiedenisboeken is, was voor veel vaders bittere realiteit: het IJzeren Gordijn. ‘Het IJzeren wàt, pap?’ Daarom dus. Dertig jaar na de val van de Muur stap ik in de auto en neem drie kinderen mee naar de (levende) getuigen van de hermetisch gesloten grens die Europa decennialang in twee blokken verdeelde.

Corridor naar West-Berlijn
Rond 1980 was ik hier ook. Bij grensovergang Checkpoint Alpha in Helmstedt. In een bus met luidruchtige middelbare scholieren. Keten met klasgenoten. En kijken. Naar borden met Zoll, BRD en DDR. Naar hekken, honden en Vopo’s die met grimmige gezichten onze handbagage inspecteerden. Een paar uur later mochten we verder rijden, over de hobbelige corridor naar West-Berlijn. Nu ben ik weer in dit gebied, ruim tien kilometer zuidelijker, in een andere grensplaats, Hötensleben. En weer wordt er gekeet en gekeken. Dit keer door mijn kinderen, IJsbrand en Rosa, en Katinka, een meereizende vriendin van Rosa.

Grens gestold in de tijd
‘Alles ist wie es einmal war.’ Een oudere man die ons van een afstandje al spiedend opnam, begint uit zichzelf tegen ons te praten. ‘Ik ken het hier goed,’ zegt hij, ‘ik heb hier tientallen jaren gewerkt.’ Zijn arm scheert over het weidse land dat doorsneden wordt door de muur van grijs beton, roestkleurige Spaanse ruiters, kromgetrokken prikkeldraad en hekken waar, vertelt hij, honden tussen liepen. Bijna zeven hectare Grund & Grenz gestold in de tijd. Nergens in Duitsland is het IJzeren Gordijn nog zo onaangeraakt intact als in het verder onooglijke dorpje Hötensleben.

Volkspolizist
Misschien is hij toen onze bus wel ingelopen, bedenk ik me als de man vertelt dat hij werkte als Volkspolizist. De mijnenvelden, de dodelijke stroomdraad met 220V, de herdershonden – hij heeft er op toe gezien, hij was een schakeltje in het IJzeren Gordijn. ‘Bellen was moeilijk,’ zegt hij. Wil hij onze aandacht naar een alledaags ongemak afleiden? ‘Ik weet nog dat mijn zwager in Thüringen ziek was. Als ik ’s avonds met hem wilde telefoneren, moest ik acht uur van tevoren schriftelijk toestemming aanvragen. En zodra ik de hoorn opnam, hoorde ik een klik. De Stasi luisterde altijd mee. ’

D-mark ruilen voor Monopoly-geld
Als puber kon ik het destijds allemaal niet zo serieus nemen, die agenten in hun te grote uniformen, met hun gammel ogende autootjes, hun vlag met dat maffe krukje en hun waardeloze Monopoly-geld waar we onze harde D-marken voor moesten omruilen. Maar hier en nu is Die Mauer voor mij ineens angstwekkend reëel en zijn het de kinderen die de curieuze objecten in het landschap niet zo serieus nemen.

Door een woud van leegstaande fabrieken naar Magdeburg
We nemen afscheid van de vriendelijke Vopo die in zijn eigen voetsporen verder wandelt en rijden over een verstild glooiende tweebaansweg de voormalige DDR binnen. Door een woud van leegstaande fabrieken – met muren waar we hier en daar een tag op achterlaten – naderen we Magdeburg, hoofdstad van de provincie Sachsen-Anhalt. We eten ‘gutburgerlich’ in het tot restaurant omgetoverde Rathaus, lopen langs eindeloze rijen identieke flatgevels en staren naar een reusachtige stenen doos die tot de Wende het Centrum Warenhaus huisvestte. Sinds 1990 is het een consumptietempel van Karstadt.

Toepolev van Interflug
Als we ’s ochtends Magdeburgs kleine vliegveld passeren, knipper ik even met mijn ogen: er staat een toestel met het DDR-logo op de landingsbaan, een Toepolev 134 van de voormalige Oost-Duitse maatschappij Interflug. ‘Dat wordt een museumstuk!’ roept een man ons vanuit een cafetaria toe. Onze volgende halteplaats is minstens even raadselachtig: Beelitz-Heilstätten, een in 1898 gebouwd sanatorium voor tbc-patiënten. Na 1945 deed het uitgestrekte gebouwencomplex dienst als ziekenhuis voor Sovjetmilitairen en sinds het vertrek van de Russen staat het monumentale herstellingsoord te verkruimelen. Een paar jaar geleden is er een boomkroonpad aangelegd, een 23 meter hoge stalen constructie die ons vele ooohs en aaaahs ontlokt terwijl we langs de overwoekerde panden lopen.

Die verbotene Stadt Wünsdorf
En verder gaat onze IJzeren Gordijn-expeditie. Naar Wünsdorf oftewel die verbotene Stadt oftewel het hoofdkwartier van de Sovjetstrijdkrachten in Duitsland. Na de Tweede Wereldoorlog formeerde Stalin een enorm bezettingsleger in Oost-Duitsland. De elite van dit bijna vierhonderdduizend soldaten tellende leger resideerde in Wünsdorf, een 25 kilometer onder Berlijn gelegen stadje dat wordt omgeven door donkere bossen. We rijden langs verlaten kazernes en verkrotte gebouwen met verbleekte Sovjetschilderingen. Na een paar keer de weg vragen, worden we naar een terrein begroeid met struikgewas gedirigeerd dat uitkomt bij een hek. Door de spijlen zien we hem in de tuin staan – bekrast, beschadigd maar nog altijd fier overeind. Een standbeeld van Lenin.

Winkeltjes met DDR-snuisterijen
Een dag later zetten we onze reis langs het IJzeren Gordijn voort in Berlijn. Met fietsen van Baja Bikes koersen we over de Berliner Mauerweg, een goed aangegeven pad van in totaal 170 km dat de oude grens van West-Berlijn volgt. We passeren nog overeind staande resten van de muur, wachttorens, musea, winkeltjes met DDR-snuisterijen en de Platz der Luftbrücke, een vlakbij vliegveld Tempelhof gelegen plein met een gigantisch monument dat is opgericht ter herinnering aan de luchtbrug die de geallieerden in 1948 opzetten om te voorkomen dat Stalin ook West-Berlijn zou opslokken.

Reisgids
Ook zin in een retroreis langs het IJzeren Gordijn? Het boek Grenzeloos, geschreven door de Vlaamse journalisten Peter Jacobs en Erwin de Decker, is een betrouwbare en inspirerende reiscompagnon. Het royaal geïllustreerde Grenzeloos bevat 222 pagina’s en is uitgegeven door Lannoo.